Nowodworski Stanisław (1873–1931), prawnik, minister sprawiedliwości, prezydent m. st. Warszawy, sędzia Sądu Najwyższego. Ur. w Warszawie, był synem Jana (zob.), bratankiem Michała (zob.). W Warszawie ukończył gimnazjum, po czym studiował na wydziale prawnym uniwersytetu w Petersburgu, który ukończył w r. 1897. Odbył aplikację w Sądzie Okręgowym w Warszawie w l. 1897–9. W r. 1899 zapisał się w poczet pomocników adwokatów przysięgłych w Warszawie i w r. 1903 mianowany został adwokatem przysięgłym w Warszawie. Od r. 1907 brał udział w działalności Stowarzyszenia Robotników Chrześcijańskich. Zajmował się problematyką prawodawstwa pracy, w r. 1911 ogłosił w popularnej serii „Poznajmy prawo” broszurę Najem pracy fabrycznej (W.), a w r. 1913 Ubezpieczenie robotnicze od nieszczęśliwych wypadków i na wypadek choroby (W.). W czasie pierwszej wojny światowej od sierpnia do 11 IX 1915 był prokuratorem Trybunału przy Komitecie Obywatelskim. Po rozwiązaniu Trybunału przez władze niemieckie przeszedł do Straży Obywatelskiej. W r. 1916 został wybrany do pierwszej Rady Miejskiej m. Warszawy i należał do IV Delegacji Magistratu (komisja do spraw przemysłowych i ochrony pracy). Pracował też w Wydziale Pomocy dla Ludności. Był jednym z założycieli Stronnictwa Chrześcijańsko-Demokratycznego, które reprezentował od listopada 1916 do października 1918 w Międzypartyjnym Kole Politycznym (MPK) wraz ze Szczepanem Jeleńskim i Ludomirem Czerniewskim. Za działalność w MPK, stojąc na stanowisku całkowitego pasywizmu, 13 I 1917 został N. aresztowany przez władze niemieckie pod zarzutem redagowania i drukowania nielegalnych odezw i pism (wymierzonych przeciwko Tymczasowej Radzie Stanu) i następnie internowany w obozie w Lauban (obecnie Lubań), a potem w twierdzy w Modlinie. Zwolniony, po powrocie do Warszawy wszedł latem 1918 w skład specjalnego komitetu w Towarzystwie «Rozwój» dla redagowania odezw antyniemieckich (wraz z Tadeuszem Dymowskim i Władysławem Oyrzanowskim). W Radzie Miejskiej miał stanowisko radnego-sekretarza. Dn. 8 XI t. r. wziął udział w naradzie przedstawicieli stronnictw przeciwnych rządowi lubelskiemu, a 12 XI t. r. w naradach delegacji MPK z Józefem Piłsudskim.

W Polsce niepodległej został N. ponownie wybrany wiosną 1919 na radnego st. m. Warszawy, w Radzie Miejskiej prezesował prawicowemu Kołu Pracy. Dn. 1 IV 1919 otrzymał nominację na sędziego Sądu Apelacyjnego. W dn. 24 VII 1920 N. jako przedstawiciel Stronnictwa Chrześcijańsko-Demokratycznego został ministrem sprawiedliwości w Rządzie Obrony Narodowej utworzonym przez Wincentego Witosa. Na początku sierpnia wszedł w skład komisji powołanej dla oceny projektu utworzenia Trybunału Obrony Państwa. Rada Ministrów przyjęła zgłoszony przez N-ego projekt rozporządzenia Rady Obrony Państwa (wydanego 6 VIII 1920) w sprawie zwalczania przestępstw popełnianych przez urzędników państwowych, a 30 VIII wniosek o powołanie komisji śledczej dla spraw naruszania praw i zwyczajów wojennych. N. współdziałał z Min. Zdrowia Publicznego, polecając obostrzenie represji karnych w sprawach sanitarnych (5 X 1920). W dn. 11 XI t. r. Rada Ministrów uchwaliła projekt ustawy, złożony przez N-ego, o ustaleniu zasad normujących stan prawny na ziemiach przyłączonych do Polski na mocy preliminariów ryskich z 12 X t. r. Na jego wniosek Rada Ministrów uchwaliła 21 X 1920 rozporządzenie o uchyleniu sądownictwa doraźnego w byłym zaborze rosyjskim i austriackim. W listopadzie t. r. powołał Okręgowe Dyrekcje Więzienne w Krakowie i Lwowie. Na początku lutego 1921 zalecał prokuratorom w byłym zaborze rosyjskim i austriackim podjęcie starań o ukrócenie «orgii wyzysku», podkreślając konieczność «opanowania szalejącej drożyzny». N. pozostał w gabinecie W. Witosa do 19 VI 1921, gdy wskutek zabiegów prawicy narodowej Chrześcijańska Demokracja wycofała N-ego ze składu rządu (N. sam przestał od początków kwietnia t. r. uczestniczyć w obradach rządu i podpisywać dokumenty ministerstwa). Ponownie został sędzią Sądu Apelacyjnego w Warszawie (nominacja z 12 VII 1921). Dzięki poparciu radnych Chrześcijańskiej Demokracji i Koła Pracy powołano go 28 XI 1921 na stanowisko prezydenta m. st. Warszawy na miejsce Piotra Drzewieckiego. Ustąpił 7 XII 1922 w związku z otrzymaniem nominacji 20 X 1922 na członka Najwyższego Trybunału Administracyjnego (NTA). W wyborach 12 XI 1922 do Senatu RP I kadencji N. wszedł z ramienia Narodowego Chrześcijańskiego Stronnictwa Pracy z listy państwowej. W Senacie był jedną z czołowych postaci prawicy, prezesem klubu Narodowego Chrześcijańskiego Stronnictwa Pracy. Brał udział w pracach komisji prawniczej i przewodniczył senackiej komisji skarbowo-budżetowej.

W drugim gabinecie W. Witosa N. ponownie został 28 V 1923 ministrem sprawiedliwości. Starał się kontynuować politykę swych poprzedników, zmierzającą do stopniowej unifikacji ustroju sądownictwa, adwokatury, prokuratorii i notariatu w całym kraju w oparciu o nowe polskie ustawodawstwo, a zwłaszcza do unifikacji pragmatyki służbowej pracowników tych instytucji oraz zabezpieczenia ich przed skutkami inflacji. M. in. Rada Ministrów przyjęła 12 VII jego projekt zmian w ustawie o sądach przemysłowych i kupieckich, 30 VII projekt wydania ustawy o adwokaturze w województwie poznańskim, pomorskim i na Górnym Śląsku; 13 X postanowiono, że N. powoła na Górnym Śląsku specjalne sądy do walki z drożyzną, 15 X uchwalono rozporządzenie podpisane przez W. Witosa, N-ego i Władysława Kiernika o wprowadzeniu sądów doraźnych na Górnym Śląsku (uchylone 3 XII); 5 XI przyjęto projekt ustawy o skróceniu czasu aplikacji na urzędy sędziowskie w województwach zachodnich; 8 XI uchwalono projekt ustawy o ustaleniu 2-letniego okresu organizacji sądownictwa, a 17 XII rozporządzenie o sądownictwie doraźnym w okręgach sądów apelacyjnych w Warszawie, Lublinie i Wilnie. N. zgłosił też z własnej inicjatywy lub z inspiracji premiera Witosa wiele projektów zmian w opłatach (faktycznie wprowadzających ich podniesienie) sądowych, karnych, karno-administracyjnych, skarbowych, porządkowych i dyscyplinarnych. Po wypadkach krakowskich 1923 r. N. w następstwie swego niefortunnego odezwania się w Sejmie 30 XI o niekonieczności datowania dokumentów zyskał sobie miano «ministra bez daty». N. ustąpił wraz z całym gabinetem W. Witosa 15 XII 1923. W maju 1926 zrzekł się mandatu senatora RP wobec mianowania go sędzią Sądu Najwyższego. W dn. 29 X 1926 został mianowany członkiem Trybunału Kompetencyjnego. W r. 1930 obrano go drugim wiceprzewodniczącym Zrzeszenia Sędziów i Prokuratorów RP. N. zmarł 22 IX 1931. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Był dwukrotnie żonaty: z Haliną z Nowodworskich, siostrą Franciszka (zob.) i Jana (zob.), a po jej śmierci z Janiną z Więckowskich. Potomstwa nie pozostawił.

Ilustr. Enc. Trzaski; Kalendarz Informacyjno-Encyklopedyczny na rok… 1904, 1905, 1906, 1907, 1908; Album sterników państwa pol., s. 130, 131 (fot.); Mościcki-Dzwonkowski, Parlament RP 1919–27; Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7, s. 455, 537–8; – Holzer J., Molenda J., Polska w pierwszej wojnie światowej, W. 1973; Kozłowski Cz., Działalność polityczna Koła Międzypartyjnego w latach 1915–1918, W. 1967; Krzywobłocka B., Chadecja 1918–1937, W. 1974; Malinowski (Pobóg-Malinowski) W., Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1956 II; – Dymowski T., Moich dziesięć lat w Polsce Odrodzonej, W. 1928 s. 23, 73; Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości, 1920 nr 7–8–9, 10–14, 1921 nr 1–10, 1923 nr 12–24, 1924 nr 1; Monitor Pol., 1923 nr 286; Rataj M., Pamiętniki, W. 1965 s. 173; Witos W., Moje wspomnienia, Paryż 1964 II; Za kratami więzień i drutami obozów, W. 1927 I 31–2; – „Kalendarzyk Polityczno-Historyczny m. stoł. Warszawy” na r. 1916 s. 232–3, 1917 s. 90, 239, 241; „Kur. Warsz.” 1931 nr 260 wyd. wieczorne s. 10, nr 261 wyd. wieczorne s. 8, nr 262 wyd. wieczorne s. 7, nr 264 s. 21 (życiorys); „Świat” 1915 nr 34 (fot.), 1918 nr 41 (karykatura, rys. J. Szwajcer), 1931 nr 40 (fot.); – AAN: Prezydium Rady Ministrów (PRM), sygn. 2–7 (13) k. 1 (nominacja z 28 V 1923), Protokóły Posiedzeń t. 11 k. 292–661, t. 12, t. 20 k. 124–127, 129–134, 719, 740, t. 22 k. 658–888, t. 23 k. 1–976, t. 24 k. 1–821, t. 35 k. 287, Kancelaria Cywilna Naczelnika Państwa (KCNP), sygn. 86 k. 62–68, sygn. 126 k. 1–3, 15 (nominacja na członka NTA); – Informacje Wacława Szyszkowskiego z Zakopanego.

Andrzej Piber